Flevoland

De bodem van de vroegere Zuiderzee

Flevoland, op de bodem van de vroegere Zuiderzee, is duidelijk anders dan de andere elf Nederlandse provincies. Dat merk je als je de polder binnenrijdt: rechte lijnen, de ruimte, de strakke landbouwgronden en de natuur. Dit land is ontworpen op de tekentafel. Toch heeft Flevoland onverwachte schatten: de voormalige eilanden Urk en Schokland, de Batavia, scheepswrakken en vernieuwende architectuur.

Al in de 17^e eeuw waren er plannen om de Zuiderzee af te sluiten en het land in te polderen. Gebrek aan technische en financiële middelen verhinderde dat echter. Pas na de zoveelste verwoestende stormvloed was de maat vol: op 14 juni 1918 werd onder minister Lely de Zuiderzeewet aangenomen. Deze wet voorzag in de afsluiting van de Zuiderzee en de drooglegging van enkele polders. In 1942, tien jaar na de afsluiting van de Zuiderzee, viel de Noordoostpolder droog. In 1957 volgde Oostelijk Flevoland en in 1986 Zuidelijk Flevoland.

Flevoland bestaat uit steden met moderne architectuur, onafzienbare akkers, afwisselende natuurgebieden en aantrekkelijke randmeren tussen de polders en het vaste land. Soms hielp de natuur een handje mee. Tussen Almere en Lelystad bleek een moerassig gebied moeilijk droog te malen. Zo ontstonden de Oostvaardersplassen. Het is een waardevol natuurgebied met moerassen, meertjes, graslanden en wilgenbossen.

De nieuwe wildernis

We starten onze reis door Flevoland in het markante Natuurbelevingcentrum de Oostvaarders in Almere Buiten. Helemaal boven in het gebouw kun je vanuit het Kraaiennest de uitgestrektheid van het natuurgebied en, met behulp van verrekijkers, de kuddes heckrunderen, konikpaarden en edelherten bewonderen. In 2013 zette de natuurfilm De Nieuwe Wildernis de Oostvaardersplassen op de kaart. De spectaculaire film toont een jaar uit het leven van zijn bewoners: vossen, ganzen, ijsvogels, edelherten en een kudde wilde paarden. In de winter van 2017-2018 raakte Nederland in de ban van de discussie rond het wel of niet bijvoederen van de wilde dieren in de winterperiode. Op deze dag laten de bewoners zich niet zien.

Via de Oostvaardersdijk zetten we koers naar Lelystad,. We rijden over de smalle lijn tussen het Markermeer en de Oostvaardersplassen. Vanaf de vogelkijkpunten langs de dijk heb je een goede kans om zeearenden, grote zilverreigers, lepelaars, visarenden en andere vogels te spotten. Ook het Markermeer is in beweging: in het meer ontstaan de Marker Wadden, een uniek natuurgebied dat wordt gevormd door vijf aangelegde eilanden. Sinds 2018 vormen de Lepelaarplassen, Oostvaardersplassen, Marker Wadden en het Markermeer het nieuwe Nationaal Park Nieuw Land.

Bataviastad

De grootste attractie van Lelystad – vernoemd naar ir. Cornelis Lely, de grondlegger van de Zuiderzeewerken – is het Bataviagebied, waar geschiedenis en koopjeslust hand in hand gaan. Het 17^e-eeuwse VOC-schip De Batavia is de trots van Batavialand. De oorspronkelijke Batavia werd in 1628 gebouwd in opdracht van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Die was speciaal ontworpen om de lange reis naar en van Indië te ondernemen. Echter, op 4 juni 1629 verging het schip op zijn eerste reis voor de kust van West-Australië. In het museum trekt de Flevowand alle aandacht. Op het zestig meter lange borduurwerk ontrolt zich de geschiedenis van de Zuiderzee vanaf de IJstijd tot de 21^e eeuw voor de ogen van de kijker. ‘25 vrouwen uit Biddinghuizen werkten veertien jaar aan het kunstwerk. Op 14 juni 2018 zette prinses Beatrix in het kader van de viering van honderd jaar Zuiderzeewet, de laatste gouden steek’, vertelt een museummedewerker vol trots. In Batavia Stad Fashion Outlet, een nagebouwd 17^e-eeuws vestingstadje, bieden 150 winkels topmerken aan met hoge kortingen.

Noordoostpolder

Begeleid door een lange rij windmolens rijden we over de Ketelbrug de Noordoostpolder (NOP) binnen. Ondanks de Duitse bezetting werd er in 1941 gewoon begonnen met het droogmalen van de polder; na het droogvallen werd de inrichting ter hand genomen. In het midden van de polder werd Emmeloord geprojecteerd. Op De Deel, het grote centrale plein in Emmeloord, verrees de 65 m hoge Poldertoren als een symbool van de eenheid van de polder en de overwinning op het water. In een cirkel rond Emmeloord werden tien dorpen gepland, op fietsafstand! De NOP maakt in tegenstelling tot de twee Flevopolders met zijn vele groen langs wegen en rond boerderijen een veel intiemere indruk.

Op Urk

Afslag 13 brengt ons naar Urk. Op 3 oktober 1939 werd de dijk van Urk naar Lemmer gesloten. Een historisch moment: Urk was niet langer een eiland. Oorspronkelijk was het eiland zo groot als Walcheren maar door stormvloeden en overstromingen werd het steeds kleiner. Visserij is nog steeds het belangrijkste middel van bestaan in Urk. In het spoor van de visserij ontstonden aanverwante ondernemingen zoals de visafslag, fileerbedrijven, scheepswerven en visvoederbedrijven. Op vrijdag liggen de palingkotters zij-aan-zij in de haven. Boven de haven bevindt zich het oude dorp met zijn kleine vissershuisjes in een wirwar van straatjes en steegjes.

Museum Het Oude Raadhuis geeft een indruk van de leefomstandigheden van de Urkers in vroegere tijden. Tegenover het Kerkje aan de Zee staat het indrukwekkende Vissersmonument – een vissersvrouw die nog eenmaal omkijkt naar de zee, vanwaar haar geliefde had moeten komen. ‘Velen in zee gebleven, en hier staan ze ingeschreven, en wordt aan hen gedacht’, zo luiden de slotzinnen van het gedicht op het monument. Op de 34 marmeren platen staan 368 namen van hen die op zee het leven verloren.

Nagele, een bijzonder dorp

Nagele vormt qua architectuur een gedurfde uitzondering. Het dorp was een project van de architectengroepen De 8 en Opbouw waarin bekende architecten zoals Gerrit Rietveld, Aldo van Eyck en tuinarchitect Mien Ruys samenwerkten. Licht, ruimte en leefbaarheid vormde het motto van de modernisten. De voormalige katholieke kerk is in gebruik als Museum Nagele. De expositie gaat in op de ontstaansgeschiedenis van Nagele. De aanwezige vrijwilligers – van wie de meesten geboren en getogen zijn in Nagele – vertellen enthousiast hun eigen levensverhaal en hoe het leven in de dorpen in de afgelopen decennia veranderde. In een kubus kijken we naar de film Nieuw Dorp op Nieuw Land van Louis van Gasteren die een uniek beeld geeft van de aankomst in Nagele en het leven in de eerste periode in de polder.

Werelderfgoed Schokland

Het voormalige eiland Schokland wordt nu geheel door land omgeven. Het eiland werd in 1859 op last van koning Willem III ontruimd. De omstandigheden waarin de Schokkers leefden waren door het oprukkende water onhoudbaar geworden. Tijdens de aanleg van de Noordoostpolder in 1942 kwam het eiland als een zichtbare verhoging in het landschap weer tevoorschijn. Rond de kerk van Middelbuurt, een van de drie buurten op het eiland, is in diverse Zuiderzeehuisjes het onlangs geheel vernieuwde museum ondergebracht.

Een rondje Schokland brengt je op de Zuidpunt waar de kerkruïne Ens en de vuurplaat staan. Op de Noordpunt verrassen het gerestaureerde haventje van Oud Emmeloord en twee kleine gebouwen: De Misthoorn en De Lichtwachter. Een verstilde plek. Je loopt vervolgens via de Gesteentetuin in het Schokkerbos, geologische tuin met zwerfkeien, terug naar het museum. De tuin ligt op een plek waar keileem aan de oppervlakte komt.

Oude kraggen

De Zwartemeerweg is een typische polderweg: lang, recht en door hoge bomen omzoomd. Links en rechts zie je de karakteristieke bedrijfsgebouwen met schokbetonnen platen en daken met rode pannen. Al van verre is de vuurtoren met zijn rode dak te zien die hoog boven het omringende akkerland op een terp ligt. Hier was de vluchthaven Oud-Kraggendijk waar schepen bij mist en storm konden schuilen. Voor de aanleg van havendammen werden ‘kraggen’ gebruikt: drijvende eilanden van riet en waterplanten. Niet ver hier vandaan staat aan de Zwartemeerdijk het kunstwerk Pier+Horizon van Paul de Kort. In het Zwarte Water ligt een meterslange pier, omgeven door drijvende kraggen die begroeid zijn met riet. Het kunstwerk heeft een eigen website (www.pierplushorizon.nl) waarop je de veranderingen kunt zien die het kunstwerk ondergaat.

Waterloopbos

Niet ver van Marknesse ligt het Waterloopbos. Hier hebben veel Nederlanders leren werken met water. In het openluchtlaboratorium werd aan de hand van modellen onderzoek gedaan naar tal van waterwerken die na de Tweede Wereldoorlog werden uitgevoerd. In de 200 m lange Deltagoot werden de pijlers van de stormvloedkering in de Oosterschelde door kunstmatig opgewekte golven getest. Met behulp van kunstenaars is de Deltagoot veranderd in een kunstwerk dat moet opgaan in een groen monument. Een monumentaal kunstwerk. In paviljoen Het Proeflab//, de nieuwe ontvangstplek van het Waterloopbos, kun je terecht voor koffie of een lekkere lunch.

Een orchideeëntuin verwacht je niet direct in de Noordoostpolder. De Orchideeën Hoeve in Luttelgeest is een grote, overdekte, tropische tuin waar naast orchideeën tropische planten en dieren zich thuis voelen. Je wandelt door het Amazone regenwoud, de citruslaan en de vlindertuin.

Heren van Kuinre

Van de orchideeënpracht is het een korte rit naar het Kuinderbos, het grootste en oudste bos van de Noordoostpolder. Tussen 1949 en 1956 groeven de polderpioniers met de hand 150 km aan greppels om het terrein te ontwateren en plantten meer dan 100.000 boompjes. Nu, meer dan zeventig jaar later oogt het Kuinderbos als een volwassen bos. Niet ver van de parkeerplaats liggen de restanten van de Kuinderburcht. De roemruchte heren van Kuinre hadden op deze strategische plek rond 1170 hun burcht gebouwd van waaruit zij hun rooftochten op de Zuiderzee uitvoerden en de scheepvaart naar de Hanzesteden langs de IJssel controleerden. Bij het verlaten van het Kuinderbos laten we ook het bord ‘Welkom in Flevoland’ achter ons en rijden we ongemerkt het ‘oude land’ in. Het nieuwe land met zijn strak ontworpen landschap, onverwachte natuur, monumenten en lange geschiedenis is duidelijk anders dan de rest van Nederland.

Tekst: Bartho Hendriksen. Foto’s: Bartho Hendriksen, Mary Kuiper, Bigstock